Ulogu začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog veka ima
Sveti Sava, najmlađi sin velikog župana Stefana
Nemanje, tvorac i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve (oko 1175-1235).
Ulogu začetnika osamostaljene srpske književnosti trinaestog veka ima
Sveti Sava, najmlađi sin velikog župana Stefana
Nemanje, tvorac i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve (oko 1175-1235).
Još kao mladić Rastko on je napustio
upravu Humskom oblašću, verovatno 1191, i u Svetoj Gori primio monaški
čin. Izvori složno govore o njegovoj neutoljivoj žudnji da živi svetim,
isposničkim životom. Sava je primio rasu u Starom Rusiku, a zamonašen je
u Vatopedu, gde je 1197. godine dočekao oca, tada
već monaha i shimonaha Simeona. Sa očevim autoritetom i duhovnim
ugledom što ga je sam za kratko vreme stekao na Atosu, Sava
je u nameri da zasnuje srpsku porodici u Svetoj Gori tražio i dobio od
vizantijskog cara Aleksija III Anđela (1195-1203) u Carigradu 1198. godine
zlatopečatni sigilij, a nešto kasnije i hrisovulju kojom se zapusteli
manastirčić
Hilandar stavlja pod upravu Simeona i Save kao potpuno samoupravni, nezavisni
manastir.
Osnivanje srpskog manastira u Svetoj Gori, središtu pravoslavne duhovnosti, i dobijanje akta o njegovoj nezavisnosti, otkrivali su težnje prvih Nemanjića i nagoveštavali razvoj srpskoga crkvenog pitanja i srpskog duhovnog života.
Posle smrti Simeonove 1199. godine Sava je neko vreme u obnovljenom, srpskom Hilandaru, okupljajući bratstvo. Posle pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva 1204, on se vratio u Srbiju sa očevim moštima, izmirio braću Stefana i Vukana i ostao u Studenici kao arhimandrit sve do 1217. Tada ponovo odlazi u Svetu Goru, možda povodom Stefanovog krunisanja latinskom krunom. U Nikeji 1219. godine dobija čin arhiepiskopa i status autokefalnosti za srpsku crkvu. Organizaciju srpske crkve izveo odmah po povratku iz Nikeje i Soluna, 1220, na saborima srpske zemlje i crkve, potiskujući grčke i latinske episkope i pomerajući granice istočne sfere na zapad; time je bio omogućen i viši stepen integracije srpskog naroda na osnovama istočno-pravoslavne orijentacije. Sukob sa ohridskom arhiepiskopijom povodom dobijanja autokefalnosti u Nikeji, iste godine, nije dobio težinu raskola; prevaziđen je širokom diplomatskom akcijom Svetog Save na međunarodnom crkvenom planu - na putovanjima Savinim u Svetu zemlju i posetama istočnim patrijaršijama (1229-30, 1234-35).
Organizacija
crkve u Srbiji sa pripojenim područjima postavljena je na sasvim nove
osnove. Razvijena je delatnost velikih manastira; staranje o misionarskom radu
stavljeno je u dužnost protopopovima . Naročiti značaj imalo je
Savino staranje o pravoslavnosti crkve i naroda u strogo vizantijskom,
ortodoksnom duhu. Monaštvo je usmereno svetogorskim putem. Staranje o monaštvu
pokazuje se kao jedna od glavnih Savinih preokupacija na putovanjima po Istoku
1229. i 1234. godine. Već za Nemanje, do 1196 (kao godine njegove
abdikacije), podignuto je dosta manastira u dolini Lima, Ibra, Toplice i Morave:
Sv. Petra i Pavla (Bijelo Polje), Bistrica, Končul, Đurđevi
Stupovi, Studenica, Sveti Nikola kod Kuršumlije i Bogorodica Toplička.
Među ovim manastirima ima i ženskih. Nemanjini sinovi podižu do 1243.
godine i nove manastire: Žiča, Hvosno, Peć; u ovaj poslednji manastir
biće premešteno i sedište arhiepiskopije posle provale Mongola i prvog
spaljivanja Žiče (1284). Sveti Sava je umro 14. januara 1235. (ili 1236)
godine u Trnovu (Bugarska), na povratku sa drugog hodočašća u Svetu
zemlju.
Uoči
toga putovanja, 1234. povukao se sa arhiepiskopskog prestola u korist svog
učenika Arsenija. Mošti Savine, sahranjene najpre u crkvi Četrdeset
mučenika u Trnovu, prenete su oko 1237. godine u Mileševu, zadužbinu
kralja Vladislava (oko 1234-1243); tu je odmah nastao onaj značajni kult
Svetog Save koji će trajati kroz srednji vek u tursko doba, i koji
neće biti ometen ni spaljivanjem moštiju Savinih 1594.
Jelena Vujasinović
Aleksandra Babić
VII1